چالش‌های تدوین سیاست‌های توسعه در ایران (برنامه‌های پنج‌سالۀ توسعه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم سیاسی دانشکدۀ حقوق و الهیات دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران.

2 استادیار گروه علوم سیاسی دانشکدۀ حقوق و الهیات دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران.

3 دانش آموختۀ کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشکدۀ حقوق و الهیات دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران.

چکیده

مرحلۀ تدوین سیاست یکی از مراحل مهم فرآیند سیاستگذاری است که تآثیرات قابل توجهی بر سایر مراحل دارد. در مطالعات توسعه، دولت­ به‌عنوان یکی از کنشگران تأثیرگذار بر فرآیند سیاست‌‍گذاری توسعه شناخته می­­­شود. هدف پژوهش حاضر، شناسایی و دسته‌بندی چالش‌های مرحلۀ تدوین سیاست­های توسعه در ایران در قالب برنامه­های پنج‌سالۀ توسعه است. داده‌های پژوهش به‌روش اسنادی و با استفاده از نمونه‌گیری هدفمند، جمع آوری و به‌روش تحلیل مضمون، تحلیل شده است. چالش‌های تدوین سیاست‌های توسعه در ایران در پنج مضمون 1) ماهیت سیاست‌های توسعه 2) عوامل مؤثر بر تدوین سیاست­‌های توسعه 3) بازیگران تدوین سیاست‌ها 4) راه‌حل‌های ارائه شده در سیاست‌های توسعه 5) تعیین اهداف سیاست­­‌های توسعه، سازماندهی شده‌اند. تبیین چالش‌های تدوین سیاست­‌های توسعه در ایران، می‌تواند به سیاست‌گذاران و تحلیلگران سیاست­‌های توسعه کمک کند تا در سیاست‌گذاری‌های آتی از آن اجتناب شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Challenges of Formulation of Development Policies in Iran (Five-year Development Programs)

نویسندگان [English]

  • Yahya Kamali 1
  • Sedigheh Sheikhzadeh Jooshani 2
  • Farzaneh Hosein Askari 3
1 Associate professor of political science at faculty of law and theology, Shahid Bahonar university of Kerman, Kerman, Iran.
2 Assistant professor of political science at faculty of law and theology, Shahid Bahonar university of Kerman, Kerman, Iran.
3 Master of political science at Shahid Bahonar university of Kerman, Kerman, Iran.
چکیده [English]

The policy formulation stage is one of the important stages of the policy-making process that has significant effects on other stages. In development studies, the state is recoganized as an influential player in development policy procces. This research aims to identify and categorize the challenges of the formulation stage of development policies in Iran by viewing the from of five-year development programs. Research data were collected by a documentary method,  and by using purposeful sampling and thematic analysis. The challenges of development policies formulation in Iran have been categorized in five themes: 1) the nature of development policies 2) factors affecting development policies 3) the players of policy formulation stage 4) solutions presented in develpoment policeis 5) determination of the objectives in development policies. Explaining the challenges of development policies formulation in Iran can help policymakers and development policy analysts to overcome them in future policies.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Policymaking
  • Development
  • Policy formulation
  • Development programs
  • challenge
ابراهیم بای سلامی، غلام حیدر (1388) «بررسی الگوهای نظری سیاست­ها و برنامه­های توسعۀ ایران در آستانۀ تدوین برنامۀ پنجم توسعۀ اقتصادی و اجتماعی» اطلاعات سیاسی  اقتصادی، شمارۀ 261 و 262: 168-185.
آرامی، حسین (1394) برنامۀ ششم توسعه مفاهیم و فرآیند تدوین. سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان، مرکز آموزش و پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری.
اشتریان، کیومرث (1389) «ملاحظاتی در باب سیاستهای کلی نظام و توصیه‌های سیاستی برای نظام سیاستگذاری جمهوری اسلامی ایران» فصلنامۀ سیاست، دورۀ 40، شمارۀ 1: 1-22.
اکبری، احمد؛ دیهم، جواد؛ دهنوی، مریم (1395) «نقش سیاست‌های آموزش عالی در تحقق برنامه‌های توسعۀ پایدار»، مطالعات مدیریت و حسابداری، دورۀ 2، شمارۀ 3: 54-73.
آهنگری، عبدالمجید و اسکندری، هانیه (1395) «مروری بر برنامه­های توسعه، چالش­ها و موانع برنامه‌ریزی توسعه در ایران» اولین همایش ملی پایداری کسب‌وکار (محیط زیست، جامعه و اقتصاد پایدار)، 135-153.
ایمان، محمد تقی (1378) «تنگناهای روش‌شناختی در تدوین برنامه­های توسعۀ اقتصادی-اجتماعی ایران» اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شمارۀ 17 و 148، صص 212-221.
باشگاه خبرنگاران جوان (15 خرداد 1389) فقدان برنامۀ عملیاتی؛ یکی از چالش‌های اصلی نظام برنامه ریزی. در نشانی: https://www.yjc.ir/fa/news/5622824
باقری اصل، رضا؛ پور خالصیان، عباس؛ فقیهی، مهدی؛ پور اسماعیلی، حسن؛ مرتضوی، مهدی؛ مهین فراهانی، حسین (1389) «بررسی لایحۀ برنامۀ پنجم توسعه؛ فصل چهارم نظام اداری و مدیریت»، مرکز پژوهش­های مجلس، شمارۀ، 72-1.
برمکی، افشین (1393) «آسیب شناسی برنامه‌های توسعه بعد از انقلاب اسلامی» معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری، امور برنامه‌ریزی اقتصاد کلان و ارزیابی برنامه، صص 1-67.
پرتال امام خمینی ره (6 آذر 1394) راه حل، اجتماعی شدن علم و راه حل‌های علمی توسعه است. در آدرس: http://www.imamkhomeini.ir
پژوهشنامۀ اقتصادی مرکز تحقیقات استراتژیک (1385) «آسیب­شناسی نظری برنامه­های توسعه اقتصادی کشور بعد از پیروزی انقلاب اسلامی»، پژوهشنامۀ اقتصادی مرکز تحقیقات استراتژیک، شماره 3: 88-59.
 پژوهشنامه اقتصادی مرکز تحقیقات استراتژیک (1385) «پیش درآمدی بر تدوین استراتژی جدید نظام برنامه ریزی توسعه»، پژوهشنامۀ اقتصادی مرکز تحقیقات استراتژیک، شماره 3: 89-98.
پورمحمدی، سیدحمید (2 فروردین 1394) «جزئیات برنامۀ ششم توسعه چیست؟» خبرآنلاین. در سایت: https://www.khabaronline.ir/nwes/405558
پیروزمند، علیرضا (1389) «ارزیابی نقد برنامه‌های توسعه اقتصادی» فصنامۀ اقتصاد اسلامی، شمارۀ 7، ص1.
ثامنی، امیر (29 اردیبهشت 1399) «آخرین برنامۀ توسعۀ پنج ساله در مسیر سند چشم‌انداز 1404، طراحی نو برای برنامه‌های توسعه»، در سایت: http://www.eghtesadkerman.ir/1762
جغتایی، فائزه؛ موسوی، میرطاهر؛ زاهدی، محمدجواد (1395) «ابعاد و مؤلفه‌های توسعۀ اجتماعی در برنامه‌های پنجگانۀ توسعۀ اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی جمهوری اسلامی ایران» مجلۀ رفاه اجتماعی، سال 16، شمارۀ 63: 55-88.
حسین پور، جعفر (1384) «نبود نگرش‌های سیستمی در تدوین برنامه­های راهبردی ارتباطات و توسعه» اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شمارۀ221 و 222: 170-183.
خالقی، امیر حسین (24 بهمن 1395) «نتیجه مطالعه چهار صاحب نظر دربارۀ بحران برنامه‌ریزی در ایران»، ایران آنلاین. در سایت: https://www.ion.ir/news/187812
خاندوزی، احسان (1389) «ارزیابی شیوۀ برنامه‌نویسی توسعه در ایران (88-1368)» مجلۀ بودجه و برنامه، شمارۀ110: 99-125.
خبرگزاری خانۀ ملت (10 آبان 1394) «بررسی برنامۀ ششم توسعه در کلام نمایندگان مردم در مجلس؛ برنامه‌ای برای توسعه یا کتاب آرزوها؟» در آدرس:
Https://www.icana.ir/FA/NEWSS/286850
خبرآنلاین (28 خرداد 1394) «سایت اقتصاد نوشت: چرا برنامه‌ریزی در بیشتر مواقع در کشور منجر به شکست می‌شود؟»، در آدرس: http://www.khabaronline.ir/news/427238
خلیلوند، کلثوم و پاشائی، ستار (1394) «نقش سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در توسعۀ گردشگری» دوّمین همایش ملی گردشگری، سرمایۀ ملی و چشم‌انداز آینده.
خوشپور، حسین (24 بهمن 1395) » نتیجه مطالعۀ 4 صاحب‌نظر دربارۀ بحران برنامه‌ریزی در ایران» در آدرس: https://www.ion.ir/news/187812
دانایی، محمد حسین (1378) «سخن ماه: در مسیر تدوین برنامۀ سوم توسعه (گفتاری دربارۀ پیشینه، سیاست‌های کلی و برخی از موانع و تنگناها)»، نامۀ اتاق بازرگانی، شمارۀ 374: 4-7.
دلیرپور، پرویز (1396) «موانع ساختاری تدوین راهبرد ملی توسعه در ایران» ره­آورد پژوهش­های سیاسی، سال 2، شمارۀ 5 و 6: 37- 58.
دنیای اقتصاد (14 تیر 1389) «چالش‌های برنامۀ پنجم توسعه». در آدرس: https://www.donya-e-eqtesad.com
دنیای اقتصاد (17 آذر 1394) «اعتراف به شکست برنامه‌های توسعه».  در آدرس:
رشیدی، مصطفی و ردادی، علی (1387) «مدل شبکه­­ای حاکمیت و اداره: رویکردی جایگزین برای نظام تدوین برنامه­های توسعه در ایران» فرآیند مدیریت و توسعه، شمارۀ 70: 3-34.
رمضانی، قاسم و میرزامحمد زاده، سید وحید (1398) «بررسی نقش دولتمردان در توسعه و پیشرفت ایران با تأکید بر اقدامات امیرکبیر» پژوهش ملل، شمارۀ 48: 7-16.
آفتاب یزد (14 فروردین 1395) «نقاط ضعف و قوت تمامی برنامه‌های پنج‌سالۀ توسعه کشور»، شمارۀ 4577. در سایت: www.Aftab-Yazd.com
رنجبر، هادی؛ حق دوست، علی اکبر؛ مهوش صلصالی؛ خوشدل، علیرضا؛ سلیمانی، محمدعلی؛ بهرامی، نسیم (1391) «نمونه گیری در پژوهش­های کیفی: راهنمایی برای شروع» مجلۀ دانشگاه علوم پزشکی ارتش، سال 10، شمارۀ 3: 238-250.
زالی، نادر (1391) «آسیب­شناسی برنامه­ریزی در ایران با پیشنهاد مأموریت محوری در سیاست‌گذاری توسعۀ منطقه­ای» مجلۀ برنامه­ریزی منطقه­ای، سال2، شمارۀ 6: 89-81.
زیبایی، حسن (23 بهمن 1395) «آسیب‌شناسی برنامه‌ریزی در ایران»، روزنامۀ دنیای اقتصاد، شمارۀ 3981: 1-3.
زین­الدینی، محمدرضا (1395) «آسیب شناسی برنامه‌های توسعه در ج.ا.ایران و ارائۀ چارچوب برنامه‌ریزی متوازن در حکومت اسلامی» مجلۀ رفاه اجتماعی، سال 16، شمارۀ 63: 1-16.
سبحانی، حسن (1390) «داستان توسعۀ ایرانی: چگونگی و آسیب شناسی نظام برنامه‌ریزی توسعه در ایران» ماهنامۀ سوره، شمارۀ 52-53: 109-112.
سبحانی، حسن (13 فروردین 1396) «ضعف برنامه‌های توسعه در حل آسیب‌ها»، در آدرس:
سجادی، حمید (1396) «فراترکیب نقاط ضعف و تسهیل‌کننده‌های برنامه­های توسعه ملی» فصلنامۀ دولت‌پژوهی، سال 3، شمارۀ1: 65-108.
سجادی، حمید (1396) «آسیب‌شناسی نظام برنامه‌ریزی توسعه با رویکرد سیستمی»، کنفرانس تحقیقات جدید ایران و جهان در علوم روانشناسی، آموزشی، حقوق و علوم اجتماعی، صص 1-16.
سیدپور، سیدجواد (19 فروردین 1387) «نقدی بر برنامه ریزی ایرانی؛ قطاری که ما را جا گذاشت»، روزنامۀ ایران، سال 14، شمارۀ 3897: 8.
سیف­الدینی، فرانک و پناهنده‌خواه، موسی (1389) «چالش­ها و موانع برنامه‌ریزی توسعۀ منطقه­ای در ایران» پژوهش­های جغرافیای انسانی، شمارۀ 73: 83-98.
صانعی، مهدیه و پروین، خیرالله (1399) «جستاری در ناکارآمدی برنامه‌ریزی توسعه با رویکرد آسیب‌شناسی و شناخت جایگاه حقوقی آن» پژوهش‌های سیاسی و بین‌المللی، سال 11، شمارۀ 43: 289-308.
صیفوری، بتول و تقوی، رامین (1397) «آسیب‌شناسی برنامه‌های توسعۀ ایران قبل و بعد از انقلاب و ارائۀ راهبردهای محور» مجلۀ آفاق علوم انسانی، شمارۀ 22: 1-23.
طالعی­فر، رضا (13 اردیبهشت 1399) «الزامات نظام برنامه‌ریزی در سال جهش تولید»، در آدرس:
طباطبایی، امیر؛ حسینی، پرخیده؛ مرتضوی، حامد؛ طباطبایی چهر، محبوبه (1392) «راهبردهایی برای ارتقای دقت علمی در تحقیقات کیفی» مجلۀ دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی، دورۀ 5، شمارۀ 3: 637-670.
طوفان، مسعود (1397) «نظام ارتباطی، برنامه‌ریزی و توسعه در ایران؛ ارائۀ یک چارچوب» فصلنامۀ رسانه، سال3، شمارۀ 1: 77-99.
طهماسبی، علیرضا (1387) «عضو شورای عالی تدوین برنامۀ پنجم، اسناد بالادستی منشأ سیاست‌های کلی برنامه پنجم قرار خواهد گرفت»، هفته‌نامۀ برنامه، سال 7، شمارۀ 272: 16-18.
عبداللهی، محمد (1375) «توسعۀ اجتماعی، جامعه‌شناسی توسعه و برنامه‌ریزی توسعه؛ سه همزاد بیگانه از هم در ایران» مجموعه مقالات دانشگاه علامه طباطبایی، شمارۀ 93: 19-63.
عرب مازار، عباس؛ نورمحمدی، خسرو (1395) «تحلیل انتقادی، هدف­های اقتصادی برنامه­های توسعه در ایران  قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی» مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دورۀ 5، شمارۀ: 42-19.
عزیزخانی، فاطمه (1389) «آسیب­شناسی برنامه­های توسعۀ ایران»، مرکز پژوهش­های مجلس، گزارش شمارۀ 9707: 28-1.
علومی، حمیدرضا (13 دی 1389) «مهمترین مشکل برنامه‌های توسعه، عدم انعکاس در قانون بودجۀ سالانه است»، خبرگزاری فارس، در آدرس:
علوی‌زاده، سید محمد امیر (1386) «الگوهای توسعۀ اقتصادی-اجتماعی با تأکید بر توسعۀ پایدار روستایی در ایران» اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شمارۀ 245 و 246: 190- 201.
غفاری، غلامرضا (1395) «پویایی شناسی برنامه‌های توسعه در ایران بعد از انقلاب اسلامی» مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دورۀ 5، شمارۀ 1: 1-18.
غیاثی، حقگو (24 دی 1394) «ناکامی‌های برنامه‌ریزی توسعه»، روزنامۀ خراسان، شمارۀ 16167: 7.
فرجی‌راد، خدر؛ کاظمیان، غلامرضا؛ رکن‌الدین افتخاری، عبدالرضا (1392) «آسیب‌شناسی سیاست‌های توسعۀ منطقه‌ای در ایران از دیدگاه رویکرد نهادی» فرآیند مدیریت توسعه، دورۀ 26، شمارۀ 2: 27-58.
فریزن، اسکات؛ هاولت، مایکل؛ رامش، ام و ژوون، وو (1393) توسعۀ پایدار جهت بازسازی سیاست‌گذاری یکپارچه. ترجمه: یحیی کمالی و مجید احتشامی، چاپ اول، تهران: انتشارات انگیزه.
قاسمی، محمد (1384، 21 آبان) «ناسازگاری قوانین با برنامه­های توسعه مانع اجرای برنامه­ها است»، هفته‌نامۀ برنامه، شمارۀ 141: 5 -4.
قاسمی، محمد (1382) «دربارۀ لایحۀ برنامۀ چهارم توسعه (5): نکاتی در رابطه با جداول کمّی برنامه»، مرکز پژوهش‌های مجلس، شمارۀ 6897.
قاسمی، محمد (1382) «دربارۀ لایحۀ برنامۀ چهارم توسعه: نظام بودجه‌ریزی و پیوند بین برنامه و بودجه»، مرکز پژوهش‌های مجلس، شمارۀ 6893.
قاسمی، محمد (1392) «بازآفرینی جمهوری اسلامی ایران؛ ضرورت اصلاح مشارکت‌گرایانۀ ساختار برنامه‌ریزی و دولت برای توسعه» سورۀ اندیشه، شمارۀ 72 و 73: 129-132.
قلی پور، رحمت‌اله و غلام‌پورآهنگر، ابراهیم (1389) فرآیند سیاست‌گذاری عمومی در ایران، چاپ اوّل، تهران: مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی.
کاظمی، مجتبی و کاظمی، الهام (1398) «جایگاه توسعۀ آموزشی و اجتماعی در برنامه‌های چهارم و پنجم توسعۀ ج.ا.ایران» پژوهش ملل، شمارۀ 41: 111-127.
کمالی، یحیی (1393) «مرجعیت سیاست­ها و توسعۀ صنعت گردشگری ایران با تأکید بر برنامۀ سوم و چهارم توسعه » فرآیند مدیریت و توسعه، دورۀ 27، شمارۀ 1: 26-3.
گزارش اقتصادی سال 1386 و نظارت بر عملکرد سه‌سالۀ اول برنامۀ چهارم توسعه (1388) جلد دوم:  حوزۀ بخشی (1)، چاپ اول. تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور.
گوپتا، دیپک کی (1393) سیاست‌گذاری و تحلیل سیاست‌های عمومی. ترجمه: رحمت‌الله قلی‌پور و مهدی فقیهی، تهران: مهکامه.
مردوخی، بایزید (8 آذر 1397) «دام‌های پنج‌گانۀ برنامه‌ریزی توسعه در ایران»، سایت انگاره، در سایت: https://engare.net
مرکز الگوی اسلامی پیشرفت (1388) «آسیب‌شناسی برنامه‌های توسعه در ایران»، مرکز پژوهش­های مجلس، در آدرس: http://www.m.olgou.ir/newsletter/1393
مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی(1388)«آسیب‌شناسی برنامه­های توسعه در ایران»، دفتر مطالعات برنامه و بودجه، شمارۀ گزارش 9707، صص 1-29.
مصطفوی‌ثانی، علی و نعمتی، محمد (1398) «تحلیل آسیب‌شناسانۀ توسعۀ متوازن منطقه‌ای در برنامه‌های توسعۀ کشور» فصلنامۀ سیاست‌های و اقتصادی، سال 7، شمارۀ 26: 36-69.
سایت معاونت فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (31 تیر 1397) شبکۀ ملی جامعه و دانشگاه. در آدرس زیر:
معصومی راد، رضا (1392) «فراتحلیلی بر آسیب‌شناسی­های برنامه­های توسعه در ایران» رهنامۀ سیاستگذاری، دورۀ 2، شمارۀ 4: 27-56.
مکنون، رضا؛ سلیمی، جلیل؛ بهرامی، محسن (1393) «فراتحلیلی بر آسیب‌شناسی­های برنامه­های توسعه در ایران» راهبرد اقتصادی، سال 3، شمارۀ 1: 137-167.
ملکی، حسن و آقا محمدی، جواد (1394) «تمرکزگرایی و تمرکززدایی در فرآیند برنامه‌ریزی آموزشی: چالش‌ها و موانع» ماهنامۀ کار و جامعه، شمارۀ 18: 60-66.
واعظ‌زاده، صادق (6 بهمن 1397) «دلیل اجرایی نشدن برنامه‌های پنج ساله چیست؟» آناپرس. در آدرس: http://anapress/fa/news/19/35547
نجف‌بیگی، رضا (22 آبان 1398) «نظام برنامه به نقش مشارکت مردم در سرمایه‌گذاری کم‌توجه است»، خبربان، در آدرس: http://khabarban.com/a/25780457
نصرالهی‌زاده، بهرام و محمدی، اکبر (1396) «تحلیلی بر رویکرد سند برنامۀ ششم به تعادل بخشی منطقه‌ای و توسعۀ پایدار»، اولین همایش بین‌المللی برنامه‌ریزی اقتصادی، توسعۀ پایدار و متوازن منطقه‌ای، رویکردها و کاربردها، دانشگاه کردستان: 3-17.
Anderson, J.A (1974) public policy Making, New York: Pager.
Cardoso Stayro, Walter; Sacomano, Bendito Jose; Contador, Cleso. Jose; Almeidaa Cecília M.V.B.; Giannettia, Biagio F.  (2017) “Process of Strategy Formulation for sustianable environmental development: Basic model”, Journal of cleaner production, Vol. 166: 1295-1304.
Dunn, William (2007) Public policy analysis: an introduction. (Forth Ed) Pearson prentice hall.
Gunder, Micheal (2003) “Policy Formulation from a Lacanian Perspective”. International Planning Studies, Vol. 8, No. 4: 279-294.
Hai, Do. Phu (2013) “Process of public policy formulation in developing countries”, Graduate Academy of Social Sience,  P 1-12. Available on: https://www.semanticscholar.org/paper/Process-of-public-policy-formulation-in-developing Hai/d17a35df9c233a49cea9cf3d8365901bf4e4fa23
Jordan, Andrew J. and  Truepenny, John R. (2015) The Tools of Policy Formulation: Actors, Capacities, Venues and Effects, New Horizons in Public Policy Series, Edward Elgar Publishing, Cheltenham, UK, http://dx.doi.org/10.4337/9781783477043
Shafiqul Islam, Mohammad & Mahbubb, Rahman (2008) “Challenges of policy formulation and implementation of primary education in Bangladesh: A conceptual analysis”, Asian Affairs, Vol. 30, No. 3: 40-51.
Sidney, Mara (2017) Policy formulation: design and tools. In Handbook of public policy analysis: theory, politics and methods. Taylor and Francis.
Thomas, H. G (2001) “Towards a new higher education law in Lithuania: reflections on the process of policy formulation”, Higher Education Policy, Vol. 14, No. 3: 213-23.